1997: Η χρονιά των προσδοκιών και των απογοητεύσεων.

  Μέρος 1ο

Είναι μάλλον χαρακτηριστικό της πόλης τις χρονιές των μεγάλων προκλήσεων να νοιώθει αμήχανα να τις διαχειριστεί. Η αδυναμία εξεύρεσης λύσης για τον τρόπο που θα γιορταστούν τα εκατοντάχρονα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, μας δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε τι συνέβη ακριβώς δεκαπέντε χρόνια πριν. Τη χρονιά της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας.

Την παραμονή της πρωτοχρονιάς του 1997 κατεβήκαμε κατά τις εντεκάμιση στο Λευκό Πύργο για να υποδεχτούμε το Πολιτιστικό έτος που ξεκινούσε. Η ομίχλη ήταν τόσο πυκνή που τα περισσότερα πυροτεχνήματα που θα έπεφταν ποτέ στον ουρανό της πόλης δεν έπεσαν τελικά, κακό σημάδι για ξεκίνημα και ο Μπομπ Γκέλντοφ ήταν μια μάλλον ατυχής επιλογή. Γυρίσαμε σπίτι απογοητευμένοι. Το πιο φιλόδοξο project στην νεώτερη ιστορία της πόλης δεν άρχιζε καλά. Λίγους μήνες πριν, το καλοκαίρι του ’96 μποτιλιαρισμένος ένα πρωί στο αυτοκίνητο άκουσα τη Μάρα Τοπάρλακη, στην εξαιρετικά δημοφιλή εκπομπή που έκανε στο Ράδιο Θεσσαλονίκη να λέει με σαρκαστικό τρόπο για την πολλοστή τροποποίηση των σχεδίων του Βασιλικού Θεάτρου, ενός έργου που ξεκίνησε από τα 3,5 δις δραχμές και τερμάτισε στα 9, πως το κτήριο τελικά θα βυθιστεί κάτω από τη θάλασσα και οι ταξιθέτριες θα είναι γοργόνες! Η υπόθεση Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα ήταν ένα παράθυρο που άνοιξε σε τούτη την πόλη από το πουθενά. Ο θεσμός που εισηγήθηκε στην Ευρώπη η Μελίνα και γεννήθηκε στην Αθήνα το 85, έφτασε εδώ το 1997, κλέβοντας ουσιαστικά την υποψηφιότητα από το Ναύπλιο. Με την κατάθεση της υποψηφιότητας χάρη σε έναν ογκώδη και πολλά υποσχόμενο φάκελο που προανάγγειλε έργα που θα άλλαζαν την πολιτιστική και όχι μόνο καθημερινότητα της Θεσσαλονίκης. Δεκαπέντε χρόνια μετά και με την ασφαλή πια απόσταση του χρόνου, ίσως αξίζει να ξαναθυμηθούμε τι συνέβη εκείνη τη χρονιά, όσες προηγήθηκαν και όσες ακολούθησαν και πιθανά να σταθούμε κριτικά απέναντι της και απέναντι στους εαυτούς μας και στη στάση που τηρήσαμε τότε.

Η αρχή του παραμυθιού

Όλα ξεκίνησαν το 1991, όταν η ιδέα να θέσει το Ναύπλιο υποψηφιότητα για Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης ’97 έπεσε στο τραπέζι δημιουργώντας μεγάλη αντίδραση στην αιωνίως αδικημένη Θεσσαλονίκη, που διεκδίκησε και με τη βοήθεια της Μελίνας και ενός πολλά υποσχόμενου φακέλου υποψηφιότητας, κέρδισε τον τίτλο αφήνοντας τους Ναυπλιώτες παγωμένους. Από το Μάιο του 92 με την ανακήρυξη, ξεκινά, τουλάχιστον στα χαρτιά, μια γιγάντια προσπάθεια αναμόρφωσης της πόλης. Με σλόγκαν το ’’Εδώ πολιτισμός είναι οι άνθρωποι’’ που συχνά παραφράστηκε σε ’’Εδώ πολιτισμός είναι οι εργολάβοι’’ καθώς πολλοί από τους επώνυμους δημιουργούς της πόλης είδαν με σκεπτικισμό της ιστορία από πολύ νωρίς. Θες μια έμφυτη τάση της πόλης να αμφισβητεί και να συχνά να ακυρώνει τα πάντα, θες ένα συλλογικό ένστικτο ότι η ιστορία θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα μεγαλόπνοο φιάσκο, δημιουργήθηκε εξ αρχής ένα κλίμα αμφισβήτησης. Οργανωτικά η σύσταση ενός Οργανισμού τον Μάρτιο του 93 με πρόεδρο τον τότε δήμαρχο της πόλης Κωνσταντίνο Κοσμόπουλο και εποπτεύοντα τον ίδιο τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Τζανή ΤΖανετάκη! Τον επόμενο χειμώνα και αφού έχουν ανακοινωθεί τα έργα τοποθετείται ο πρώτος καλλιτεχνικός διευθυντής. Από τη θέση θα περάσουν συνολικά τέσσερις. Η Άννα Χαρίτου, ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Γιάννης Βακαρέλης και ο Πάνος Θεοδωρίδης που τελικά την υλοποίησε. Οι καλλιτεχνικές προτάσεις που κατατέθηκαν έφτασαν τον απίστευτο αριθμό των 7000 και περιλάμβαναν από το καλλιτεχνικό όραμα του τελευταίου χορευτικού συλλόγου μέχρι το περιτύλιγμα του Λευκού Πύργου από τον Christo που έφτιαξε αργότερα τις πύλες του Central Park στη Νέα Υόρκη και τον Μάτζικ Τζόνσον που θα ερχόταν για να παίξει μπάσκετ στην παραλία με τα πιτσιρίκια της Θεσσαλονίκης στις 6 Σεπτεμβρίου παίρνοντας 54 εκατομμύρια ή ακόμα και το γύρισμα της ταινίας του Παντελή Βούλγαρη ’’Όλα είναι δρόμος‘‘ . Το διοικητικό συμβούλιο του πολύπαθου οργανισμού άλλαξε ουκ ολίγες φορές σύνθεση μετά από ηχηρές παραιτήσεις, όπως του Γιάννη Μπουτάρη ή της Χρύσας Αράπογλου ενώ από τη θέση του διευθύνοντος συμβούλου παρέλασαν ….. με τελευταίο τον Κώστα Λοίζο που τράβηξε και τον Γολγοθά των δικαστηρίων. Οι υπουργοί πολιτισμού, από τη Μελίνα και τον Μικρούτσικο μέχρι το Βενιζέλο που τη σφράγισε τελικά με τις επιλογές του.

Η φυσιογνωμία

Μια αληθινά μπερδεμένη ιστορία καθώς το όραμα του τι θα έπρεπε να αναδείξει το 97 είχε σχεδόν τα πάντα. Το Βυζαντινό παρελθόν που κυριάρχησε σε όλα σχεδόν τα προγράμματα αλλά και σκακιστικούς αγώνες για άτομα με ειδικές ανάγκες, που κρίθηκαν απαραίτητοι για συμπλήρωμα σε μια διοργάνωση που έπρεπε να τα έχει όλα. Αν θυμηθούμε τα highlights του θεσμού θα μείνουμε στην πραγματικά λαμπρή έκθεση Caravagio στο Παλατάκι, την πολύμηνη έκθεση κειμηλίων του Αγίου Όρους, στο Βυζαντινό μουσείο, ένα από τα ελάχιστα γεγονότα που απασχόλησαν και το διεθνή τύπο, τη συναυλία των U2 στο λιμάνι, την έκθεση Γκόγια και άλλες 1200 εκδηλώσεις, πολλές από τις οποίες μικρής τοπικής σημασίας που εξυπηρέτησαν απλά ισορροπίες ανάμεσα σε φιλοδοξίες και υποχρεώσεις απέναντι σε διάφορους. Είναι αλήθεια πως ο τέταρτος και τελευταίος καλλιτεχνικός διευθυντής ανέλαβε να σώσει τα προσχήματα με την πίεση του χρόνου καταθέτοντας το πρόγραμμα του το καλοκαίρι του ’96, αφού είχαν προηγηθεί διάφορες εκδοχές προγραμμάτων πριν. Πολυποίκιλες απόπειρες να συνδυαστούν οι Μακεδονικές μπούλες με το Βενετσιάνικο καρναβάλι και ο πανταχού παρών Μέγαλεξανδρος με τους τοπικούς λογοτέχνες να τιμώνται όλοι. Συζητημένα της χρονιάς η παράσταση της Ρούλας Πατεράκη που για αλλού σχεδιάστηκε, αλλού μεταφέρθηκε και αλλού τελικά ανέβηκε, η πολύπαθη Κυριακή των παπουτσιών του Λάκη Λαζόπουλου στο Φιξ, με το σκανδαλώδες παρασκήνιο της λειτουργίας του χώρου χωρίς άδεια και το τελικό σφράγισμα του. Τα δώδεκα δις που ήταν ο προυπολογισμός του καλλιτεχνικού προγράμματος δεν μπορούσαν να χωρέσουν τα πάντα και έτσι ακόμα και τον Απρίλη μετά την έναρξη ανακοινώθηκε η ματαίωση 235 εκδηλώσεων.

Τα έργα και οι ημέρες

Αν κάποιος ξένος αποφάσιζε να επισκεφτεί τη Θεσσαλονίκη το ’97 θα έπεφτε πάνω σε ένα απέραντο εργοτάξιο. Συνολικά 265 έργα, χωρίς ενιαία πολιτιστική ταυτότητα μια σειρά από παρεμβάσεις που στην πλειοψηφία τους άργησαν να ξεκινήσουν, μετέτρεψαν την πόλη τη χρονιά της γιορτής σε γιαπί. Ξεκινώντας από το αεροδρόμιο και τα πεζοδρόμια, μόνιμη εμμονή σε αυτή την πόλη και φτάνοντας στους αγωγούς αερίου και την ανάδειξη των αρχαιοτήτων. Συνεχίζοντας με τα θέατρα που ισοπεδώθηκαν για να ξαναχτιστούν, όπως το θέατρο της εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών, το Βασιλικό που σχεδόν παρανόμως γκρεμίστηκε τις μέρες της πυρκαγιάς του Σέιχ Σου, την Αυλαία, το Άνετον, τα δύο θέατρα της Μονής Λαζαριστών, το Δημοτικό Θέατρο Καλαμαριάς, το θέατρο Κήπου, το θέατρο Δάσους, το Νταμάρι της Τριανδρίας, το Ολύμπιον, το Μουσείο Κινηματογράφου και τέσσερις αίθουσες μέσα στο Λιμάνι, του οποίου η πολιτιστική χρήση σχεδιάστηκε από την αρχή, αφού ο ρόλος του ως εμπορικού λιμένα είχε τελειώσει με τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας. Τόσες σκηνές ούτε το Broadway και ας μην είχε ούτε μία αίθουσα σε λειτουργία το ΚΘΒΕ εκείνη τη χρονιά. Αρκετές από αυτές σήμερα παραμένουν κλειστές, άλλες λειτουργούν αποσπασματικά, ενώ σε άλλες το ενοίκιο είναι εξαιρετικά υψηλό για οποιαδήποτε χρήση. Η μεγάλη προίκα των θεάτρων δόθηκε στο Κρατικό Θέατρο, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου και ευνοημένος δήμος εκτός από τη Θεσσαλονίκη θεωρήθηκε η Σταυρούπολη λόγω της συμμετοχής του τότε δημάρχου Στάυρου Μπαρούτα στο Δ.Σ. της Πολιτιστικής, που του επέτρεψε να εξασφαλίσει μεγάλα κονδύλια για την περιοχή του. Σε πολλές περιπτώσεις οι κτιριακές παρεμβάσεις της Πολιτιστικής είχαν να κάνουν με ανάπλαση κτηρίων που αποτελούν την ιστορική κληρονομιά της πόλης, όπως τα νεοκλασικά της Β. Όλγας Βίλα Μπιάνκα, Ερυθρός Σταυρός, Μέλισσα, αρκετά σπίτια στην Άνω Πόλη, το κτήριο που στεγάζεται η Αγιορίτικη Εστία στην Καμάρα και άλλα διάσπαρτα κτήρια πολλά από τα οποία σήμερα παραμένουν σε αχρησία και ρημάζουν. Αλλά και παρεμβάσεις που έγιναν τότε σε άλλους δήμους δεν στέφθηκαν με επιτυχή λειτουργία στη συνέχεια, όπως το κτήριο Ήλιος που βρίσκεται επί της οδού Λαγκαδά και ανήκει στο δήμο Νεάπολης ή το στρατόπεδο Κόδρα που παραμένει όλο το χρόνο, εκτός του Σεπτεμβρίου σε αχρησία και ανήκει στην Καλαμαριά. Τα ανεμοδούρια πολιτισμού, οι σιδερένιες χρωματιστές κατασκευές που βρισκόταν σε όλη την πόλη σηματοδοτώντας τα έργα που γινόταν εντός των κτηρίων που τα φιλοξενούσαν, άλλαζαν πολλές φορές αριθμούς προϋπολογισμών, αφού οι καθυστερήσεις, οι υπερτιμολογήσεις ή οι λάθος εκτιμήσεις ανέτρεπαν συχνά το κόστος. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα έργα της Πολιτιστικής τέλειωσαν και παραδόθηκαν μετά το πέρας της, καθιστώντας την εφαρμογή του καλλιτεχνικού προγράμματος το 1997 προβληματική και αφήνοντας τις εκδηλώσεις ουσιαστικά άστεγες. Ενώ δεν έλειψαν και έργα πολύ μακριά από την πόλη, όπως το σπίτι του Βαλκάνιου Ποιητή στη Φλώρινα, που στην ουσία ήταν η ανακαίνιση του σπιτιού του Μίμη Σουλιώτη συνεργάτη της Πολιτιστικής με το ποσό των 35 εκατομμυρίων δραχμών για τη δημιουργία ενός θεσμού που ποτέ δεν λειτούργησε όπως άλλωστε και το σπίτι του Συγγραφέα στην Άνω Πόλη ή το Φεστιβάλ Νέων της Ευρώπης, το Μουσείο Ύδρευσης και πολλά άλλα!