Ο πρωθυπουργός της χώρας Γιώργο Παπανδρέου, επιβεβαίωσε ότι η Τουρκία ζήτησε να αναλάβει τον έλεγχο ολόκληρης της περιοχής που εμπίπτει με την Ελληνική Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) νοτίως της Κρήτης, ως αντάλλαγμα για την συμμετοχή της στις επιχειρήσεις στην Λιβύη!
Η εκπληκτική αυτή δήλωση του Έλληνα πρωθυπουργού έγινε στην Βουλή των Ελλήνων κατά τη δευτερολογία του στην συζήτηση για τις εξελίξεις στην Λιβύη και έχει ως εξής:
«Κλείνω με ένα τηλεγράφημα που μόλις πήρα, που νομίζω ότι πρέπει και αυτό να το αξιολογήσουμε. Δεν θα το σχολιάσω σε βάθος, αλλά πρέπει να το αξιολογήσουμε σε σχέση με τη δική μας παρουσία και την ορθότητα της απόφασής μας, όχι της στρατιωτικής εμπλοκής, αλλά της παρουσίας και όχι της απουσίας. Ο Πρωθυπουργός της Τουρκίας, μιλώντας σε στελέχη του κόμματός του, είπε ότι «η Τουρκία είναι πρόθυμη να αναλάβει τη διανομή της ανθρωπιστικής βοήθειας στη Λιβύη, να διαχειριστεί το αεροδρόμιο της Βεγγάζης και να αναπτύξει ναυτικές δυνάμεις» – ακούστε – «για τον έλεγχο της θαλάσσιας περιοχής μεταξύ Βεγγάζης και Κρήτης»».
Αντί άλλου σχολιασμού επαναφέρουμε για ακόμα μία φορά δύο αναλύσεις, οι οποίες και δημοσιεύθηκαν ακριβώς την ώρα της έναρξης των πολεμικών επιχειρήσεων στην Λιβύη με τις οποίες με έγκαιρο, έγκυρο και αξιόπιστο τρόπο έθετε το κορυφαίο ζήτημα της παρουσίας μας στην περιοχή με στρατιωτικά μέσα η οποία δεν επιδιώκει τίποτα άλλα παρά την εμπέδωση της Ελληνικής κυριαρχίας σε μία περιοχή (ελληνική ΑΟΖ) η οποία αποτελεί στην ουσία την μισή έκταση του Λιβυκού πελάγους και συνδέεται άμεσα:
- Πρώτον, με την ύπαρξη, ανάπτυξη και εξόρυξη υδρογονανθράκων η οποία εκτός της επίλυσης του οικονομικού προβλήματος της χώρας συμβάλλει τα μέγιστα και στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης αλλά και στην ασφάλεια και ευημερία της Κύπρου και του Ισραήλ.
- Δεύτερον, με την ανάσχεση της νεοθωμανικής επεκτατικής πολιτικής η οποία υπό συνθήκες μπορεί να οδηγήσει στην στρατηγική περικύκλωση της χώρας μας από μία αναθεωρητική Τουρκία με ότι αυτό συνεπάγεται για την ασφάλειά της, ειδικά σε μία περίοδο που το μέτωπο με την Άγκυρα δεν είναι το μόνο ανοιχτό.
- Ανάλυση 1: Επιχείρηση «Οδύσσεια» και η ελληνική στρατηγική σύγχυση
Του Στέλιου Καναβάκη
(ειδικευμένος σε θέματα στρατηγικής - στρατιωτικής ανάλυσης)
(ειδικευμένος σε θέματα στρατηγικής - στρατιωτικής ανάλυσης)
Για αρκετά χρόνια μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου πολλοί «αναλυτές», έλεγαν ότι η Ελλάδα πλέον δεν έχει καμία στρατηγική αξία. Επρόκειτο για αξιολογικές κρίσεις με ισχυρές δόσεις γενίκευσης στην προσπάθεια πρόβλεψης του μέλλοντος Την έλλειψη αυτή θεωρούσαν κι ως έναν από τους λόγους που οι ΗΠΑ στήριζαν περισσότερο την Τουρκία, οπότε η χώρα μας ήταν απλά καταδικασμένη σε απαξίωση, στρατηγική και εθνική.
Από την κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ μέχρι σήμερα συνέβησαν πολλά γεγονότα στη γειτονιά μας, διαψεύδοντας πανηγυρικά τις αρχικές προβλέψεις των «ειδικών». Πρώτο μεγάλο τεστ ήταν η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, δεύτερο η δυτική ανάγκη ύπαρξης της ΠΓΔΜ, τρίτο η κατάρρευση των πυραμίδων στην Αλβανία, τέταρτο η κρίση στα Ίμια, πέμπτο το Κοσσυφοπέδιο, έκτο η κρίση των S-300, έβδομο η ειρήνευση μεταξύ του Ισραήλ και αραβικών κρατών, όγδοο οι συνεχείς Ιντιφάντα, ένατο η εισβολή στο Ιράκ, δέκατο τα ενεργειακά σχέδια με τη συμμετοχή της χώρας μας, ενδέκατο η ανάγκη της Ρωσίας για κάθοδο στη Μεσόγειο και ισχυρότερη παρουσία στα Βαλκάνια, δωδέκατο η αύξηση της μεταναστευτικής ροής με προορισμό την Ευρώπη και σύνορο την Ελλάδα, δέκατο τρίτο η σύγκρουση Ισραήλ και Τουρκίας, δέκατο τέταρτο η κρίση στον αραβικό κόσμο γενικότερα (Αίγυπτος, Αλγερία, Λιβύη κ.λπ.).
Αν αυτά τα γεγονότα δεν αναδεικνύουν τη στρατηγική σημασία της Ελλάδας και της Κύπρου, απλά και μόνο λόγω ης γεωγραφικής πραγματικότητας, τότε τι θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πηγή αναβάθμισης της χώρας στη γειτονιά της; Το μόνο σίγουρο είναι ότι όπως έχει αποδειχθεί είναι ότι η Ελλάδα δεν διαθέτει πολιτική ηγεσία και κόμματα αντάξια να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων, όντας απαξιωμένα και αγκυλωμένα σε ιδεοληπτικού χαρακτήρα αντιλήψεις της πραγματικότητας.
Το διεθνές σύστημα μας κρίνει καθημερινά και σημαντικότερο τεστ αποτελούν οι διεθνείς κρίσεις. Είτε είμαστε παρόντες στο διαγώνισμα και περνούμε τις εξετάσεις είτε βρισκόμαστε εκτός «αίθουσας». Και το ερώτημα είναι συγκεκριμένο: Τι ακριβώς πέτυχε η Ελλάδα από όλες τις παραπάνω κρίσεις και σημαντικά γεγονότα, πολιτικά ή οικονομικά; Κατόρθωσε να αξιοποιήσει τις συγκυρίες ώστε να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά της; Αλλά κι αν δεχτούμε ότι επιδίωξή μας ήταν να παραμείνουμε ουδέτεροι (υπάρχει ακόμα ουδετερότητα;) προκειμένου να εκμεταλλευθούμε την «αντικειμενική» μας στάση και την επιθυμία μας να εμφανιστούμε ως έντιμοι διαμεσολαβητές, μπορεί κάποιος να πει τι είδους διαμεσολαβητικές πρωτοβουλίες ανέλαβε η Ελλάδα και τι αποτελέσματα πέτυχε; Πετύχαμε την κατάπαυση πυρός σε κάποια εμπόλεμη ζώνη; Πετύχαμε την αποτροπή κάποιας σύρραξης; Πετύχαμε την απελευθέρωση κρατουμένων; Πετύχαμε τη μετάβαση στη δημοκρατία κάποιας χώρας;
Το διεθνές σύστημα μας κρίνει καθημερινά και σημαντικότερο τεστ αποτελούν οι διεθνείς κρίσεις. Είτε είμαστε παρόντες στο διαγώνισμα και περνούμε τις εξετάσεις είτε βρισκόμαστε εκτός «αίθουσας». Και το ερώτημα είναι συγκεκριμένο: Τι ακριβώς πέτυχε η Ελλάδα από όλες τις παραπάνω κρίσεις και σημαντικά γεγονότα, πολιτικά ή οικονομικά; Κατόρθωσε να αξιοποιήσει τις συγκυρίες ώστε να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά της; Αλλά κι αν δεχτούμε ότι επιδίωξή μας ήταν να παραμείνουμε ουδέτεροι (υπάρχει ακόμα ουδετερότητα;) προκειμένου να εκμεταλλευθούμε την «αντικειμενική» μας στάση και την επιθυμία μας να εμφανιστούμε ως έντιμοι διαμεσολαβητές, μπορεί κάποιος να πει τι είδους διαμεσολαβητικές πρωτοβουλίες ανέλαβε η Ελλάδα και τι αποτελέσματα πέτυχε; Πετύχαμε την κατάπαυση πυρός σε κάποια εμπόλεμη ζώνη; Πετύχαμε την αποτροπή κάποιας σύρραξης; Πετύχαμε την απελευθέρωση κρατουμένων; Πετύχαμε τη μετάβαση στη δημοκρατία κάποιας χώρας;
Επί της ουσίας είμαστε απόντες, με εξαίρεση ορισμένες περιπτώσεις που είμαστε λίγο παρόντες. Ακόμα και στις προσωπικές μας υποθέσεις, τα Ίμια, την Κύπρο, το Μακεδονικό... κι εκεί ήμασταν απόντες ή ολίγον παρόντες, καταβάλλοντας σοβαρές… ημι-προσπάθειες.
Κι ερχόμαστε στη Λιβύη. Τι πέτυχε η Ελλάδα προκειμένου να συνετίσει τον Μουαμάρ Καντάφι, έτσι ώστε να μην υπάρξει επέμβαση; Τι πέτυχε το δίκτυο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς και η Ελλάδα με τις σχέσεις που έχει αναπτύξει τόσα χρόνια με τον σύντροφο Καντάφι; Μήπως οι εικόνες του Έλληνα πρωθυπουργού «αγκαλιά» με τον Καντάφι συνοδευόμενος από μεγάλο αριθμό Ελλήνων επιχειρηματικών φαντάζει σήμερα κάπως γραφική;
Η πολιτική ηγεσία της χώρας, σε μια προσπάθεια συναίνεσης, αποφάσισε ότι η Λιβύη δεν είναι υπόθεση που αφορά την Ελλάδα, είτε γιατί οι υπόλοιπες χώρες «θα βομβαρδίσουν αθώους καμηλιέρηδες», είτε επειδή οι υπόλοιπες χώρες είναι «ιμπεριαλιστικές» ή γιατί είμαστε «ειρηνιστές». Μιλάμε δηλαδή πάλι για εκφράσει και απόψεις «κλισέ» οι οποίες είναι διαστρεβλωτικές και παραμορφωτικές της πραγματικότητας. Ωστόσο, κανείς δεν αναφέρει ότι ούτε αθώοι καμηλιέρηδες θα βομβαρδιστούν, ούτε ότι η Ελλάδα ξαφνικά θα μετατραπεί σε ιμπεριαλιστική δύναμη αν επιχειρήσει να προστατεύσει τα συμφέροντά της, αξιοποιώντας μια δυναμικά μεταβαλλόμενη κατάσταση.
Αυτό που πρέπει αν καταστεί σαφές σε όλους τους τόνους, είναι ότι η παρούσα κατάστασης που έχει διαμορφωθεί στη Λιβύη έχει σαν αποτέλεσμα να διακυβεύονται τα συμφέροντα της Ελλάδας, ενώ δοκιμάζονται από τους πάντες οι αντιδράσεις της.
Πρώτον, μεγάλο μέρος της περιοχής στην οποία εξελίσσεται η δραστηριότητα είναι – ή γειτνιάζει με – τμήμα της ελληνικής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ). Αυτής που δεν κηρύξαμε μέχρι στιγμής διότι όπως προαναφέρθηκε, είμαστε απόντες.
Αλλά κι αν θεωρεί η ηγεσία μας ότι μέχρι σήμερα δεν υπήρχε η κατάλληλη ευκαιρία να το πράξει, μήπως είναι τώρα η κατάλληλη χρονική στιγμή; Και ποιος θα μπορούσε να είναι ο καλύτερος τρόπος να το πράξει, από το να δηλώσει παρούσα και να αναλάβει δράση δηλώνοντας άμεσα ή έμμεσα ότι η περιοχή αυτή της ανήκει; Όχι επειδή έτσι λέμε επειδή μας συμφέρει, αλλά διότι καλυπτόμαστε απολύτως από τις προβλέψεις του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας.
Πρώτον, μεγάλο μέρος της περιοχής στην οποία εξελίσσεται η δραστηριότητα είναι – ή γειτνιάζει με – τμήμα της ελληνικής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ). Αυτής που δεν κηρύξαμε μέχρι στιγμής διότι όπως προαναφέρθηκε, είμαστε απόντες.
Αλλά κι αν θεωρεί η ηγεσία μας ότι μέχρι σήμερα δεν υπήρχε η κατάλληλη ευκαιρία να το πράξει, μήπως είναι τώρα η κατάλληλη χρονική στιγμή; Και ποιος θα μπορούσε να είναι ο καλύτερος τρόπος να το πράξει, από το να δηλώσει παρούσα και να αναλάβει δράση δηλώνοντας άμεσα ή έμμεσα ότι η περιοχή αυτή της ανήκει; Όχι επειδή έτσι λέμε επειδή μας συμφέρει, αλλά διότι καλυπτόμαστε απολύτως από τις προβλέψεις του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας.
Αλήθεια, αφού η ηγεσία είναι συνεχώς εν κινήσει υποστηρίζοντας ότι έχει λόγο στα ζητήματα που απασχολούν το διεθνές σύστημα, έχει δηλαδή ενεργό διεθνή παρουσία, ποιες πρωτοβουλίες ανέλαβε για να βοηθήσει την Αίγυπτο, ώστε να εξασφαλίσει ότι δε θα συνεχίσει να φλερτάρει με την Τουρκία απειλώντας τα ελληνικά συμφέροντα στο ζήτημα της ΑΟΖ; Προσποιούνται – επειδή ολιγωρούν συστηματικά – ότι δεν γνωρίζουν πως σε περίπτωση που περάσει ο τουρκικός «τσαμπουκάς», κατά παράβαση του Διεθνούς Δικαίου, ότι το Καστελόριζο δεν διαθέτει ΑΟΖ, ότι αυτό θα επιτρέψει στις ΑΟΖ Τουρκίας και Αιγύπτου να εφάπτονται, αποκόπτοντας την ελληνική από την κυπριακή ΑΟΖ. Και τελούν σε τέτοια κατάσταση βαθύτατης ύπνωσης ώστε δεν αντιλαμβάνονται ότι η συγκυρία ευνοεί την Ελλάδα, εφόσον ο Δυτικός κόσμος ποντάρει σε αυτή την ενότητα, σε συνέχεια της ΑΟΖ του Ισραήλ για την προώθηση του πλούτου των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων που βρέθηκαν στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, για να επιλυθεί το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ενεργειακής ασφάλειας! Άρα, η Δύση στη παρούσα συγκυρία ανακαλύπτει ότι έχει ταυτόσημα συμφέροντα με τον Ελληνισμό! Και αντί να αξιοποιήσουν ενεργητικά τη συγκυρία, συνεχίζουν την πρακτική κατευνασμού της Τουρκίας, με… εφηβική συνέπεια…
Η γεωστρατηγική θέση της χώρας ανά περιόδους λειτουργεί ως "κατάρα" ή ως "ευλογία", στο χέρι μας είναι σήμερα να μπορέσουμε να μετατρέψουμε την "κατάρα" σε... ευλογία
Με λίγα λόγια, ο Μουμπάρακ που συνομιλούσε με την Τουρκία για την ΑΟΖ, μη λαμβάνοντας υπόψη του το Καστελόριζο, έφυγε και αυτός και η οικογένειά του. Από την άλλη ο Καντάφι που δεν δεχόταν τη Γαύδο ως νήσο με ΑΟΖ πνέει και αυτός τα λοίσθια, ενώ είναι πλέον σίγουρο πως η Ανατολική Λιβύη, δηλαδή το κομμάτι που «βλέπει» προς Ελλάδα, δηλαδή προς Γαύδο και Κρήτη, δεν πρόκειται να επανέλθει υπό τον έλεγχό του.
Να συνεχίσουμε; Είναι τυχαίο πως ο Τούρκος πρόεδρος Αμπντουλάχ Γκιουλ μετέβη άμεσα στην Αίγυπτο για συζητήσεις με τη νέα ηγεσία της χώρας, ενώ είναι τυχαίο που ο Τούρκος πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεν ήθελε, αρχικά τουλάχιστον, να ακούσει για επέμβαση στην Λιβύη;
Δεύτερον, η Ελλάδα από καιρό είναι εδώ και αρκετό καιρό «μαύρο πρόβατο» του ΝΑΤΟ λόγω της χαρακτηριστικής της απουσίας. Το όλο θέμα έλαβε μεγαλύτερες διαστάσεις λόγω της μη αναλογικής μας παρουσίας στην ISAF, σε σχέση με άλλες χώρες και λόγω της απουσίας μας από τον πυρήνα των εξελίξεων που είναι η συμμετοχή στις επιχειρήσεις. Δε θα διαφωνήσουμε για την περίπτωση του Αφγανιστάν. Αλλά το ζήτημα της Λιβύης είναι μια μεγάλη ευκαιρία για να δηλώσουμε παρόντες και στην στρατιωτική πλευρά του προβλήματος, η οποία είτε μας αρέσει είτε όχι «ανοίγει» τις πόρτες στις αίθουσες συνομιλιών.
Και είναι η καλύτερη ευκαιρία γιατί η Ελλάδα δε θα συμμετάσχει σε μια επιχείρηση με επίφαση νομιμότητας. Υπάρχει η απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που νομιμοποιεί πολιτικά. Υπάρχει η απόφαση του Αραβικού Συνδέσμου. Οι Άραβες, τους οποίους κοπτόμαστε να μην δυσαρεστήσουμε, στηρίζουν! Τι άλλο μας απασχολεί επιτέλους;
Εκτός κι αν θεωρούμε το Συμβούλιο Ασφαλείας ως ιμπεριαλιστικό όργανο ή δεν το αποδεχόμαστε, οπότε θα πρέπει να το αποσύρουμε από την επιχειρηματολογία μας για το Κυπριακό και την τουρκική εισβολή. Θα το κάνουμε ή θα κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας; Ακόμα και το να κρυβόμαστε με νομικίστικα ή πολιτικά επιχειρήματα μας αφήνει εκτεθειμένους.
Επιχειρησιακά δε μιλάμε για αποστολή υψηλού κινδύνου αντίστοιχη με αυτή του Ιράκ ή του Αφγανιστάν. Το κόστος σημαντικά χαμηλότερο και μηδαμινό σε σχέση με τα πολιτικά οφέλη που θα πρέπει να αποκομίσουμε.
Πόσες ευκαιρίες υπάρχουν όπου τα συμφέροντα της χώρας μας συμπίπτουν με τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων; Σε κάτι τέτοιες συγκυρίες γεννήθηκε η σύγχρονη Ελλάδα. Για πόσο χρόνο θα αφήνουμε σε ξένα χέρια τη διαχείριση προβλημάτων που ανακύπτουν στον άμεσο γεωπολιτικό μας περίγυρο;
Τρίτον, πιστεύουμε ότι με το να μη συμμετέχουμε θα αποκτήσουμε και διαμεσολαβητικό ρόλο στη μετά-Καντάφι εποχή;
Ή μήπως θα περιμένουμε ο Νικολά Σαρκοζί να κατέβει τα σκαλιά στα Ηλύσια Πεδία να αγκαλιάσει και να χαιρετίσει θερμά τον Έλληνα πρωθυπουργό, τον πρόεδρο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, τον μελλοντικό διαμεσολαβητή, όπως έκανε με ορισμένους ευρωπαίους ομολόγους του;
Τέταρτον. Αυτή τη στιγμή χτίζεται η νέα Ευρώπη. Στο οικονομικό σκέλος η Γερμανία είχε τον πρώτο λόγο, αλλά η Ελλάδα δεν είχε λόγο γιατί οι απόντες Έλληνες πολιτικοί, προτίμησαν να ασχοληθούν με το πως θα επενδύσουν αντιπαραγωγικά τα ευρωπαϊκά χρήματα που εισέρρεαν στη χώρα. Πιστεύουν ακόμα στο παλαιοκομματικό ρητό ότι «η Ελλάδα έχει ισχυρή φωνή στην Ευρώπη»; Μήπως μένει έξω και από τους τομείς ασφάλειας και άμυνας (όπου δραστηριοποιούνται Γαλλία και Βρετανία), ενώ λόγω ειδικών συνθηκών ασφαλείας που αντιμετωπίζει (βλ. Τουρκία) έχει όλα τα μέσα που θα της επέτρεπε να έπαιζε ρόλο, να εξήγαγε ασφάλεια, οικοδομώντας συμμαχίες που θα εξυπηρετούσαν τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα;
Πέμπτον, φοβάται κανείς εξεγέρσεις μεταναστών εντός της χώρας, σε περίπτωση που λάβουμε ενεργή συμμετοχή στο πλαίσιο του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ; Αφενός η κυβέρνηση δεν είναι και δεν πρέπει να είναι όμηρος τέτοιων εκβιαστικών διλλημάτων στην άρθρωση πολιτικής και αφετέρου διότι αυτοί που οργανώνουν τις εξεγέρσεις και τις καταλήψεις αφορμές βρίσκουν οποιαδήποτε στιγμή. Η Λιβύη έφταιξε άραγε για την Υπατία;
Πέμπτον, φοβάται κανείς εξεγέρσεις μεταναστών εντός της χώρας, σε περίπτωση που λάβουμε ενεργή συμμετοχή στο πλαίσιο του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ; Αφενός η κυβέρνηση δεν είναι και δεν πρέπει να είναι όμηρος τέτοιων εκβιαστικών διλλημάτων στην άρθρωση πολιτικής και αφετέρου διότι αυτοί που οργανώνουν τις εξεγέρσεις και τις καταλήψεις αφορμές βρίσκουν οποιαδήποτε στιγμή. Η Λιβύη έφταιξε άραγε για την Υπατία;
Θα υπερασπιστούμε τα συμφέροντά μας στην ΑΟΖ, στο Αιγαίο και στην Κύπρο ή θα κρυβόμαστε πάλι πίσω από το δάχτυλό μας, απαξιώνοντας τη στρατηγική μας σημασία;
- Ανάλυση 2: Επιχείρηση «ΟΔΥΣΣΕΙΑ»: Το στρατηγικό σφάλμα μη συμμετοχής της Ελλάδας...
Του Δρ. Γεωργίου Κ. Φίλη
Διεθνολόγου-Οικονομολόγου
Γίνεται να εξελιχθεί μία πολεμική επιχείρηση στην περιοχή μας υπό την ονομασία ... ΟΔΥΣΣΕΙΑ χωρίς να λάβει μέρος ο... Οδυσσέας, δηλαδή η χώρα μας; Με άλλα λόγια η Ελλάδα θα πρέπει να λάβει μέρος στις επιχειρήσεις κατά της Λιβύης ή όχι; Δυστυχώς ή ευτυχώς, η πραγματικότητα είναι μία και η απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα είναι πολύ απλή και αποτελεί ουσιαστικά έναν μονόδρομο για την Αθήνα.
Η κρίσιμη παράμετρος που καθορίζει τις κινήσεις των κρατών της περιοχής
Ποια όμως είναι η κύρια παράμετρος την οποία θα πρέπει να λάβει υπόψη της η Αθήνα έτσι ώστε να μπορέσει να εφαρμόσει την σωστή πολιτική στο συγκεκριμένο ζήτημα; H απάντηση μπορεί να δοθεί μόνο μέσω της μακροσκοπικής ανάλυσης των δεδομένων στην περιοχή μας. Και πως θα ορίσουμε τι εννοούμε με την έννοια «περιοχή» μας;
Η ανάλυση του ζητήματος έχει να κάνει με τις εξελίξεις των τελευταίων δύο μηνών, όχι μόνο στην Λιβύη αλλά και στην Τυνησία, την Υεμένη την Αίγυπτο, το Μπαχρέιν, την Ιορδανία, το Μαρόκο, αλλά και την Αλγερία. Ποιο το κοινό σημείο όλων αυτών των χωρών πέραν του ότι είναι μουσουλμανικές και αραβικές; Το κοινό σημείο σχετίζεται με το πως ακριβώς «συσσωματώνονται» αυτή τη στιγμή στον γεωπολιτικό χάρτη. Με άλλα λόγια, οι χώρες της Βορείου Αφρικής με τις χώρες της Μέσης Ανατολής και τις χώρες που βρίσκονται στον Κόλπο, σύμφωνα με την νέα γεωπολιτική Αγγλοσαξονική θεώρηση αποτελούν μια ολότητα, η οποία ονομάζεται ως «Ευρύτερη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική» (Broader Middle East & North Africa - ΒΜΕΝΑ).
Ο συγκεκριμένος αυτός χώρος περιλαμβάνει όλες τις χώρες από τον Ατλαντικό έως τον Ινδό ποταμό, δηλαδή όλες τις αραβικές χώρες της Βορείου Αφρικής, την παραδοσιακή Μέση Ανατολή, καθώς και το Ιράν, το Ιράκ, το Αφγανιστάν και το Πακιστάν. Αξίζει να σημειωθεί πως στο συγκεκριμένο χώρο περιλαμβάνονται και όλα τα... «σταν» της Κεντρικής Ασίας, δηλαδή οι τουρκογενείς πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας (Αζερμπαϊτζάν, Καζακστάν, Τουρκμενιστάν, Ουζμπεκιστάν, Κιργζία και Τατζικιστάν).
Η τεράστια αυτή περιοχή περιλαμβάνει στα όριά της τεράστια ενεργειακά κοιτάσματα υδρογονανθράκων (πετρελαίου και φυσικού αερίου) τα οποία έχουν αποτελέσει εδώ και δέκα με δεκαπέντε έτη το μήλον της έριδος μεταξύ της Ρωσίας, της Κίνας, των ΗΠΑ και της ΕΕ. Εν συντομία, θα πρέπει να γίνει κατανοητό πως τα αποθέματα αυτά βρίσκονται σε τρία κυρίως σημεία της περιοχής, στην Κεντρική Ασία, πλησίον και εντός της Κασπίας, στον Περσικό Κόλπο και την περιοχή της Σαουδικής Αραβίας καθώς και στην Ανατολική Μεσόγειο...
Το «μυστικό» της όλης ανάλυσης είναι να αντιληφθεί κάποιος πως τα δύο από τα τρία αυτά σημεία, μαζί με τα κοιτάσματά τους είναι... ρεζερβέ. Αναφορικά με την περιοχή της κεντρικής Ασίας τα πράγματα είναι πολύ απλά: Πλην του Αζερμπαϊτζάν, όλα τα υπόλοιπα κρίσιμα κοιτάσματα έχουν περιέλθει στον απόλυτο έλεγχο της Ρωσίας και ότι έχει απομείνει το λαμβάνει η Κίνα. Με άλλα λόγια η Κεντρική Ασία, το σύγχρονο δυτικό «Ελ Ντοράντο», όπως αυτό παρουσιάστηκε τα τελευταία 20 χρόνια, έχει χαθεί για την Δύση, εκτός συγκλονιστικού απροόπτου. Κινούμενοι στην περιοχή της Αραβικής χερσονήσου και του Περσικού Κόλπου τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο απλά. Η μεν Αραβική περιοχή στέλνει τους υδρογονάνθρακές της στις ΗΠΑ ο δε ιρανικός τομέας πολύ απλά είναι μη ελεγχόμενος από την Δύση, τουλάχιστον για την ώρα.
Η Ευρύτερη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική αποτελεί το κύριο γεωπολιτικό σχήμα το οποίο έχει αναπτύξει η Αγγλοσαξονική γεωπολιτική σκέψη και μέσω αυτού θα γίνει προσπάθεια ελέγχου της Ευρασιατικής και Αφρικανικής πλάκας, δηλαδή της, κατά Μακίντερ "Παγκοσμίου Νήσου". Προσέξτε πως η CENTCOM, καλύπτει μία περιοχή η οποία αποτελεί το κέντρο της ΒΜΕΝΑ καθώς και όλες τις ενεργειακά ενδιαφέρουσες περιοχές της Ευρασίας, δηλαδή την Κεντρική Ασία, τον Κόλπο και την Αραβική χερσόνησο και φυσικά την Ανατολική Μεσόγειο...
Μέχρι στιγμής, η Ουάσιγκτον δεν διανοείται καν να αλλάξει την πολιτική της αναφορικά με την Σαουδική Αραβία αφού σκοπεύει για τις επόμενες δεκαετίες να χρησιμοποιεί τα αραβικά πετρέλαια έτσι ώστε να κρατάει τα δικά της αποθέματα ουσιαστικά ανέγγιχτα. Από την άλλη, το ζήτημα του Ιράν είναι πολύ πολύπλοκο και επικίνδυνο με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν στο άμεσο μέλλον να υπάρξει θετική για την Δύση εξέλιξη. Με λίγα λόγια, τόσο η Κεντρική Ασία όσο και ο Κόλπος δεν μπορούν να προσφέρουν, τουλάχιστον για την ώρα κάτι καινούργιο στην Δύση και την ενεργειακή της ασφάλεια...
Πώς όμως όλα αυτά συνδέονται με τα γεγονότα στην Λιβύη και το ερώτημα για το πως ακριβώς θα πρέπει να αντιδράσει η χώρα μας στα τεκταινόμενα; Υπενθυμίζεται πως όπως έχουμε αναφέρει το τρίτο σημείο το οποίο αποτελεί σημαντική πηγή υδρογονανθράκων στην ΒΜΕΝΑ είναι η Ανατολική Μεσόγειος. Ας το κρατήσουμε για την ώρα αυτό και ας ανοίξουμε μία παρένθεση αναφέροντας πως το κύριο παίγνιο ισχύος που εξελίσσεται αυτή τη στιγμή στην Ευρασία συνδέεται με το προς τα που θα μετακινηθεί η ΕΕ: Προς τις ΗΠΑ ή προς τη Ρωσία; Με άλλα λόγια, η αέναη αγγλοσαξονική γεωπολιτική θεωρία προβλέπει πως το «παίγνιο» της παγκόσμιας εξουσίας θα παιχθεί στο ζήτημα του προς τα που θα κινηθεί η Ευρώπη. Εάν αυτή κινηθεί προς την Μόσχα τότε είναι πολύ πιθανό οι αγγλοσαξονικές δυνάμεις να «εκπαραθυρωθούν» από την Ευρασία. Από την άλλη, εάν η Ευρώπη κινηθεί προς τις ΗΠΑ τότε η Ρωσία αναμένεται να περιοριστεί στην αφιλόξενη και αχανή ρωσική γη χωρίς να έχει την δυνατότητα να κινηθεί προς τα πιο θερμά κλίματα. Όπως είναι φυσικό μία ενδελεχής ανάλυση της αγγλοσαξονικής γεωπολιτικής θεωρίας όπως αυτή έχει αναπτυχθεί από τον Α. Τ. Μάχαν και τον Σερ Χ. Μακίντερ, στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα δεν είναι δυνατόν να αναλυθεί στα στενά πλαίσια ενός ενημερωτικού σημειώματος.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό πως το προς τα που θα κινηθεί η ΕΕ εξαρτάται απολύτως από το που ακριβώς θα βρει τις απαραίτητες ποσότητες ενέργειας που χρειάζεται για να συνεχίσει να επιβιώνει αλλά και να μπορέσει να κινήσει εκ νέου τη χειμαζόμενη οικονομία της. Για την ώρα η ΕΕ εξαρτάται εν πολλοίς από την Ρωσία για την προμήθεια ειδικά του φυσικού αερίου. Η κατάσταση αυτή γίνεται ακόμα πιο κρίσιμη αφού η Κεντρική Ασία έχει περιέλθει στον έλεγχο της Μόσχας, η αραβική αγορά δεν μπορεί να υποστηρίξει τις ΗΠΑ και την ΕΕ ταυτοχρόνως ενώ το Ιράν παραμένει μία «παρθένα» περιοχή για την Δύση.
Το δίλημμα λοιπόν που τίθεται για την Ουάσιγκτον και τις Βρυξέλλες είναι ένα: Οι Αγγλοσαξονικές δυνάμεις για να μπορέσουν να κυριαρχήσουν, ή να συνεχίσουν να κυριαρχούν, στην Ευρασία, χρειάζονται επειγόντως την συμμαχία της ΕΕ, ή για να το θέσουμε καλύτερα πρέπει να «απομακρύνουν» την ΕΕ από την Ρωσία. Πως όμως θα το κάνουν αυτό όταν η ΕΕ χρειάζεται την Ρωσία διότι εξαρτάται από αυτή ενεργειακά; Προφανώς η Δύση αναζητά εναλλακτικές πηγές ενέργειας για να προμηθεύσει την Ευρώπη, έτσι ώστε να μπορέσει να την απογαλακτίσει, τουλάχιστον έως ένα σημείο από την Μόσχα. Όπως είπαμε όμως, η Κεντρική Ασία είναι μάλλον χαμένη για τη Δύση, κάτι το οποίο συμβαίνει και με το Ιράν ενώ η περιοχή της Σαουδικής Αραβίας είναι «ρεζερβέ» από τις ίδιες τις ΗΠΑ. Άρα τί μένει;
H Ανατολική Μεσόγειος μέλει να αποτελέσει την νέα πηγή παραγωγής και εξαγωγής υδρογονανθράκων προς την ΕΕ η οποία προβλέπεται να αντικαταστήσει την Κεντρική Ασίας στα σχέδια της Δύσης για την σταδιακή απεξάρτηση της ΕΕ από την Μόσχα. Εάν η Ανατολική Μεσόγειος φέρει στην επιφάνεια τους θησαυρούς της τότε είναι σίγουρο πως η ΕΕ θα βρει «μέσα στην αυλή» της μία τεράστια πηγή ενέργειας η οποία θα της επιτρέψει να εφαρμόσει πιο ανεξάρτητες πολιτικές απέναντι στην Ρωσία, και φυσικά όπως εκτιμούν οι ΗΠΑ αυτό θα τους επιτρέψει να κρατήσουν την Μόσχα μακριά από τις θερμές θάλασσες. Με άλλα λόγια η Ανατολική Μεσόγειος θα αποτελέσει στο άμεσο μέλλον το βαρόμετρο της σύγκρουσης για την κυριαρχία στην Ευρασία τον 21ο αιώνα και εντεύθεν.
Αντιλαμβανόμενοι όλα τα παραπάνω η εξίσωση στην περιοχή μας γίνεται πολύ απλή: Αυτή τη στιγμή ΟΛΟΚΛΗΡΗ η Ανατολική Μεσόγειος βρίσκεται στο στάδιο μίας τρομακτικής γεωπολιτικής ανακατανομής ισχύος και ισορροπίας η οποία σκοπό έχει να δημιουργήσει όλες αυτές τις συνθήκες οι οποίες θα επιτρέψουν στην Δύση να εκμεταλλευθεί τα ενεργειακά αποθέματα της περιοχής. Αυτό που πρέπει να γίνει απολύτως ξεκάθαρο είναι πως ο σχεδιασμός δεν προβλέπει μακροχρόνιες «ζυμώσεις» αλλά το «Blitzkrieg» των εξεγέρσεων και των ανακατατάξεων στην περιοχή πρόκειται να ακολουθηθεί από ένα νέο «new deal» το οποίο σκοπό έχει να μοιράσει την ενεργειακή τράπουλα κατά έναν τέτοιο τρόπο ώστε να γίνει δυνατή η εξόρυξη του υποθαλάσσιου φυσικού αερίου και η εξαγωγή του στην Ευρώπη πολύ σύντομα.
Ο συντελούμενος γεωπολιτικός αναπροσανατολισμός της περιοχής είναι ξαφνικός, θα είναι καθοριστικός και οι εξελίξεις θα τρέχουν τόσο γρήγορα ώστε δεν θα τις προλαβαίνουμε. Και εδώ ερχόμαστε στο ζήτημα της χώρας μας...
Ελλάδα: Γίνεται να λείπει ο... Οδυσσέας;
Είτε το θέλουμε είτε όχι, η Ελλάδα, με τις αχανείς θαλάσσιες εκτάσεις που ελέγχει ή θα ελέγξει εάν και εφόσον ανακηρύξει τις Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), πρόκειται να αποτελέσει την χώρα κλειδί για την παραγωγή και εξαγωγή του φυσικού αερίου προς την Ευρώπη. Φυσικά το ίδιο συμβαίνει και για την περίπτωση της Κύπρου αλλά και του Ισραήλ.
Με άλλα λόγια, για να μπορέσει η Ελλάδα να λειτουργήσει, χάριν της Ευρώπης αλλά και για το δικό της το καλό θα πρέπει να ανακηρύξει ΑΟΖ και να ξεκινήσει την εξόρυξη. Αυτό όμως για να συμβεί θα πρέπει να υπάρξουν οι απαραίτητες συνθήκες στον «περίγυρο» έτσι ώστε η Ελλάδα να μπορέσει χωρίς πρόβλημα να ανακηρύξει ΑΟΖ, η οποία φυσικά και πρόκειται να αποτελέσει ευρωπαϊκή περιοχή, άρα πλήρως εκμεταλλεύσιμη από την πεινασμένη για ενέργεια ΕΕ.
Συμβαίνουν όμως γεγονότα τα οποία θα μπορούσαν να διαμορφώσουν μία «βολική» για την Ελλάδα κατάσταση για την ανακήρυξη ΑΟΖ και έναρξη εκμετάλλευσης των υποθαλάσσιων κοιτασμάτων της αλλά και για την δημιουργία ενός συνεχόμενου «διαδρόμου» ΑΟΖ Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ ο οποίος θα επιτρέψει στην μεταφορά και των Κυπριακών και Ισραηλινών αποθεμάτων στην Ευρώπη;
Υπενθυμίζεται πως η Τουρκία για να αποτρέψει τον κίνδυνο ανακήρυξης Ελληνικής ΑΟΖ είχε προσεταιριστεί την Αίγυπτο και την Λιβύη, με τις οποίες προσπαθούσε να δημιουργήσει θέμα στο Καστελόριζο και στην Γαύδο αντιστοίχως. Τι έχει συμβεί τους τελευταίους μήνες σε αυτές τις χώρες;
To καθεστώς του Χόσνι Μουμπάρακ που συνομιλούσε με την Τουρκία για την ΑΟΖ, μη λαμβάνοντας υπόψη του το Καστελόριζο, κατόπιν φυσικά της ελληνικής εγκληματικής ενέργειας του 2003 που απέτρεψε την Κύπρο από το να υπογράψει με την Αίγυπτο ΑΟΖ που να λαμβάνει υπόψη της το Καστελόριζο (για περισσότερες πληροφορίες δείτε αντίστοιχο άρθρο στο τεύχος αυτού του μήνα του περιοδικού ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ & ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ το οποίο κυκλοφορεί στα περίπτερα), κατέρρευσε με συνοπτικές διαδικασίες. Ο δε Συνταγματάρχης Μουαμάρ Καντάφι που δεν δεχόταν την Γαύδο ως νήσο με ΑΟΖ πνέει και αυτός τα λοίσθια. Ας έχουμε στο νου μας πως ακόμα και αν ο Λίβυος ηγέτης δεν αποχωρήσει από την εξουσία το πλέον σίγουρο είναι πως η ανατολική Λιβύη τουλάχιστον, δηλαδή το κομμάτι που «βλέπει» προς Ελλάδα, δηλαδή προς Γαύδο και Κρήτη, δεν πρόκειται να επανέλθει υπό τον έλεγχό του.
Να συνεχίσουμε; Είναι τυχαίο πως ο Τούρκος πρόεδρος Αμπντουλάχ Γκιουλ μετέβη άμεσα, μετά την καθεστωτική αλλαγή, στην Αίγυπτο για συζητήσεις με την νέα ηγεσία της χώρας, ενώ είναι τυχαίο που ο Τούρκος πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεν θέλει να ακούσει για επέμβαση στην Λιβύη και η τουρκική κυβέρνηση ουσιαστικά κρατάει μία διπρόσωπη στάση αναφορικά με τις επιχειρήσεις στην Λιβύη; Ας υπογραμμίσουμε εδώ πως η μη έγκριση, μέχρι στιγμής, του σχεδίου επιχειρήσεων του ΝΑΤΟ για την Λιβύη οφείλεται, εκτός της Γερμανίας, και εν πολλοίς στην Τουρκική αρνητική στάση και τακτική κωλυσιεργίας που ακολουθεί για το θέμα.
Τι προσπαθούμε να πούμε με όλα αυτά; Όσο απίθανο και να φαίνεται η όλη κατάσταση στην στεριά της Βορείου Αφρικής, ειδικά στην Αίγυπτο και Λιβύη, έχει άμεσο αντίκτυπο στο τι ακριβώς πρόκειται να συμβεί στην θάλασσα της περιοχής και στο κατά πόσο η Ελλάδα, η Κύπρος και το Ισραήλ θα καταφέρουν να δημιουργήσουν την ενεργειακή αποθήκη της Ευρώπης η οποία θα επιτρέψει στην Γηραιά Ήπειρο να ακολουθήσει μία ποιο ανεξάρτητη πολιτική αλλά και να αντιμετωπίσει την τεράστια οικονομική και κοινωνική κρίση που την μαστίζει.
Επανερχόμενοι λοιπόν στο βασικό ερώτημα της παρούσας ανάλυσης, δηλαδή στο κατά πόσο είναι σωστό ή λάθος η Ελλάδα να συμμετάσχει στην επιχείρηση στην Λιβύη αναρωτιόμαστε εάν είναι δυνατόν μετά από όλα αυτά να υπάρχει εχέφρων άνθρωπος στην χώρα μας που να πιστεύει πως αντί να αναλάβουμε τις ευθύνες μας σε μία τεράστια περιοχή η οποία δυνητικά μας ανήκει, δηλαδή την περιοχή νοτίως της Κρήτης. θα ήταν καλύτερα να κυνηγήσουμε... ανεμόμυλους για ακόμα μία φορά.
Ας σημειώσουμε πως φυσικά και η Δύση δεν μας έχει αγαπήσει ξαφνικά, ούτε θέλει το καλό μας έτσι απλά μέσω μίας ανιδιοτελούς στάσης. Η αλήθεια είναι πως η Δύση αυτή τη στιγμή διαμορφώνει μία κατάσταση στην περιοχή μας η οποία θα της επιτρέψει να αποκτήσει ενεργειακή αυτάρκεια. Λόγω όμως γεωγραφίας αυτοί που θα πρέπει να λειτουργήσουν ως οι θεματοφύλακες και βασικοί παράγοντες αυτής της προσπάθειας είμαστε εμείς (Ελλάδα και Κύπρος). Αποτέλεσμα είναι να δημιουργούνται σταδιακά οι συνθήκες για να ανακηρύξουμε ΑΟΖ χωρίς να αντιμετωπίζουμε σοβαρές αντιδράσεις από τυχών... θιγόμενους, ή εάν αυτοί αντιδράσουν να μην μπορούν να πετύχουν τίποτα.
Αφού λοιπόν αντιληφθούμε πως δυστυχώς ή ευτυχώς αυτό που συμβαίνει στην περιοχή «μας συμφέρει» θα πρέπει να βοηθήσουμε στο μέτρο του δυνατού στην προσπάθεια της Δύσης για ενεργειακή ανεξαρτησία και ασφάλεια. Επιπροσθέτως, με το να στέλνουμε δυνάμεις στα όρια της Ελληνικής ΑΟΖ νοτίως της Γαύδου, ουσιαστικά και εμπεδώνουμε τα κυριαρχικά μας δικαιώματα στην περιοχή. Φυσικά και δεν αναφερόμαστε στην άμεση εμπλοκή μας σε καθαρά πολεμικές επιχειρήσεις αλλά υπογραμμίζουμε πως η παρουσία μας θα πρέπει να είναι αναβαθμισμένη στο έπακρο και με κάθε ευκαιρία θα πρέπει να επιδεικνύουμε την σημαία μας στην περιοχή.
Οι ΗΠΑ για έναν «περίεργο» λόγο ονόμασαν την επιχείρηση ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ, ας μην ξεχνάμε πως η ευρύτερη περιοχή εκτιμάται πως αποτελούσε το βασίλειο των Λωτοφάγων οι οποίοι έκαναν τους ταξιδιώτες να «ξεχνάνε»... Στο ερώτημα λοιπόν εάν ο ίδιος ο Οδυσσέας θα πρέπει να βρεθεί εκεί η απάντηση είναι ένα μεγάλο ΝΑΙ αφού μόνο έτσι θα μπορέσει όχι να «ξεχάσει» αλλά να «θυμηθεί» και να βρει ξανά τον δρόμο του προς την... Ιθάκη η οποία δεν είναι τίποτα άλλο από την προσπάθεια δημιουργίας ενός καλύτερου μέλλοντος για τον τόπο μας.
Λιβύη και ο μουσουλμανικός «κίνδυνος»...
Κλείνοντας το σύντομο αυτό σημείωμα ας προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στους φόβους περί μουσουλμανικών «αντιποίνων» στην Ελλάδα. Ως απάντηση καλό θα ήταν οι επικριτές της επέμβασης να απαντήσουν το κάτωθι ερώτημα: Έως σήμερα όσοι βρίσκονται στην Ελλάδα και ετοιμάζουν ότι ετοιμάζουν δεν θα μπορούσαν να βρουν αφορμές για τις προβοκάτσιές τους και περιμένουν την Ελληνική στάση στο θέμα της Λιβύης; Δηλαδή η έως σήμερα εμπειρία με τα δήθεν «Κοράνια» που... σκίζονται ανά πάσα στιγμή και οι μολότοφ που πέφτουν σε «χώρους λατρείας» ή περιστατικά τύπου «Νομικής» και «Υπατία» δεν αρκούν για να βγάλουν διαφόρους μετανάστες ή μη στους δρόμους... η Λιβύη μας μάρανε...
Αυτές είναι αναλύσεις ανθρώπων οι οποίοι είτε δεν κατόρθωσαν ποτέ να ξεφύγουν από τον Ψυχρό Πόλεμο, είτε να κατανικήσουν τις βαθιά χαραγμένες στερεοτυπικές τους πεποιθήσεις για διαφόρους «κατατρεγμένους» ανά την υφήλιο. Όχι ότι δεν υπήρχαν και δεν υπάρχουν αδικημένοι στον άδικο κόσμο που ζούμε. Αλλά αυτό που ουδέποτε αντιλήφθηκαν ήταν το ότι είχαν μετατραπεί σε πιόνια της επικοινωνιακής στρατηγικής (κάποτε το έλεγαν «παραπληροφόρηση, προπαγάνδα, αγκιτάτσια» κ.λπ.) κάποιων, των οποίων τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα εξυπηρετούνταν από την «επαναστατική διάθεση» των χρήσιμων… αφελών (άλλη είναι η λέξη που συμπληρώνει τον συγκεκριμένο όρο, δεν την αναφέρουμε σεβόμενοι τις αναμφισβήτητα αγνές προθέσεις τους).
Με τον τρόπο όμως αυτό έχει καταδικαστεί η ελληνική εξωτερική πολιτική εδώ και πολλά χρόνια, ενώ η Ελλάδα και οι Έλληνες βλέπουν τον κόσμο με έναν μοναδικό – παραμυθένιο – δικό τους τρόπο. Κι αυτή, δυστυχώς, είναι μια από τις αιτίες που μας έχει οδηγήσει στο παρόν κατάντημα…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου